Musea spelen een cruciale rol in het behoud en presenteren van onze culturele, artistieke en historische erfenis. Ze bieden bezoekers niet alleen de kans om prachtige kunstwerken en historische artefacten te bewonderen, maar dienen ook als educatieve instellingen die inzicht verschaffen in verschillende tijdperken, culturen en artistieke stromingen. In Europa, een continent rijk aan geschiedenis en diverse culturen, vinden we enkele van de meest indrukwekkende musea ter wereld.
Van de klassieke meesterwerken in het Louvre in Parijs tot de baanbrekende moderne kunst in het Tate Modern in Londen, de musea van Europa zijn even divers als fascinerend. Elk museum biedt een unieke blik op de menselijke creativiteit en inventiviteit, en samen vormen ze een schatkamer van kennis en inspiratie. De uiteenlopende collecties weerspiegelen niet alleen de rijke en gevarieerde geschiedenis van Europa, maar ook de verschillende benaderingen van kunst en cultuur die in verschillende landen en tijdperken zijn ontstaan.
In deze blog neem ik je mee op een reis langs de mooiste musea in Europa. We duiken dieper in de geschiedenis, de architectuur en de iconische collecties van tien van de meest opmerkelijke musea op het continent.
Louvre – Parijs
Het Louvre, ook wel Musée du Louvre genoemd, is een van de grootste en beroemdste musea ter wereld. Gelegen in het hart van Parijs, in het 1e arrondissement, vlakbij de Seine, is het museum gehuisvest in een paleis dat ooit de thuisbasis was van de koningen van Frankrijk. Het museum bestaat uit drie vleugels: Richelieu, Sully en Denon. Een van de meest iconische stukken in de collectie van het Louvre is de Mona Lisa van Leonardo da Vinci. Jaarlijks trekt het museum miljoenen bezoekers van over de hele wereld.
Oorspronkelijk was het Louvre een middeleeuws kasteel, gebouwd door Filips II in 1190. Dit kasteel diende als verdedigingsfort en was destijds gelegen aan de westkant van Parijs. In de 14e eeuw verloor het zijn strategische belang en werd het omgevormd tot een koninklijk paleis door Karel V, die er zijn uitgebreide bibliotheek ondergebracht. Onder zijn bewind groeide de collectie van het Louvre aanzienlijk.
Tijdens de Franse Revolutie werd het idee geboren om het Louvre te transformeren tot een museum. Op 10 augustus 1793 opende het Louvre zijn deuren voor het publiek, waarmee het een van de oudste musea ter wereld werd. In de jaren daarna werd het museum steeds verder uitgebreid en verfraaid, met belangrijke bijdragen van verschillende heersers, waaronder Napoleon Bonaparte, die veel kunstschatten aan de collectie toevoegde.
Een van de meest significante moderniseringen van het Louvre vond plaats tussen 1981 en 1999 onder leiding van de architect I.M. Pei. Dit omvatte de toevoeging van de beroemde glazen piramide, die nu dient als hoofdingang en een icoon is van moderne architectuur. Deze uitbreiding maakte het Louvre nog toegankelijker en verbeterde de bezoekerservaring aanzienlijk.
Het Louvre herbergt een indrukwekkende collectie die uiteenloopt van oude beschavingen tot kunstwerken uit de 19e eeuw. De collectie is verdeeld in verschillende afdelingen, waaronder Midden-Oosterse oudheden, Egyptische oudheden, Griekse en Romeinse oudheden, beeldhouwkunst, schilderkunst en grafische kunst. Bekende werken zoals de Venus van Milo, de Nike van Samothrake en schilderijen van meesters als Rembrandt, Vermeer en Delacroix zijn hier te bewonderen.
Het Louvre blijft zich ontwikkelen en uitbreiden. Zo opende het Louvre-Lens in Noord-Frankrijk in 2012 en het Louvre Abu Dhabi in 2017. Het museum blijft ook experimenteren met nieuwe technologieën om de bezoekerservaring te verbeteren, zoals interactieve rondleidingen met behulp van moderne apparaten.
Het Louvre beslaat een oppervlakte van 160.000 m², waarvan 72.735 m² gebruikt wordt voor tentoonstellingen. Het museum heeft meer dan 600.000 werken in zijn collectie, waarvan ongeveer 35.000 tentoongesteld worden. Jaarlijks trekt het museum tot tien miljoen bezoekers en er werken meer dan 2.300 mensen.
Het British Museum – Londen
Het British Museum in Londen is een van de meest prestigieuze musea ter wereld, met een collectie die miljoenen jaren van menselijke geschiedenis beslaat. Jaarlijks trekt het meer dan 6 miljoen bezoekers die komen om de indrukwekkende verzameling kunstvoorwerpen te bewonderen.
Het museum opende zijn deuren in 1759 dankzij de collectie van Hans Sloane. Sindsdien is het British Museum door vele schenkingen en aankopen gegroeid tot een instelling van nationale trots. Belangrijke bijdragen zijn onder andere The Old Royal Library en de beeldencollectie van Lord Elgin.
Het British Museum huisvest zo’n 13 miljoen objecten, waaronder de beroemde:
- Steen van Rosetta: Cruciaal voor het ontcijferen van Egyptische hiërogliefen.
- Elgin Marbles: Marmeren sculpturen van het Parthenon in Athene.
- Lindowman: Een veenlijk uit de ijzertijd.
- Schat van Oxus: Gouden en zilveren voorwerpen uit het Perzische rijk.
Het museum heeft verschillende afdelingen die kunst uit diverse regio’s en tijdperken tentoonstellen, zoals de afdelingen Prehistorie en Europa, Nabije Oosten, Egypte en Soedan, en vele anderen. Elke afdeling biedt een diepgaand inzicht in de cultuur en geschiedenis van de getoonde voorwerpen.
Akropolismuseum – Athene
Het Akropolismuseum in Athene, geopend op 20 juni 2009, toont archeologische vondsten van de Akropolis en zijn hellingen. Gelegen aan de voet van de Akropolis, biedt het museum een indrukwekkende collectie van circa 4.000 voorwerpen, voornamelijk beeldhouwkunst en architectuurfragmenten.
De collectie is chronologisch georganiseerd in vijf afdelingen. Bezoekers beginnen met vondsten van de hellingen van de Akropolis, zoals beelden en vazen uit diverse heiligdommen. Een bijzondere verzameling vormt de badvazen (loutrophoroi) uit het heiligdom van Nymphe.
Werken uit de archaïsche periode: Deze afdeling bevat voorwerpen uit het Perzenpuin, waaronder pedimentsculpturen van de Oude Athenatempel, kouros- en korèbeelden, de Moschophoros (Kalfsdrager) en de Kritiosjongen.
Een deel van de Parthenonsculpturen bevindt zich in het British Museum in Londen. In het Akropolismuseum zijn delen van het westpediment, enkele metopen en fragmenten van het Parthenonfries te zien. Ondanks verlies van veel sculpturen, hoopt Griekenland op de terugkeer van de Elgin marbles, waarvoor ruimte is gereserveerd in het museum.
Post-Parthenon collectie: Hier worden beeldhouwwerken en architectuurfragmenten van de Nikè-tempel, het Erechtheion en de Propyleeën getoond. Vijf van de zes originele karatiden uit het Erechtheion zijn hier te bewonderen, evenals de reliëfs van de Nikè-tempel.
Romeinse werken: Deze afdeling toont Romeinse kopieën van Griekse beeldhouwwerken en portretsculpturen.
Het gebouw is ontworpen door architect Bernard Tschumi en de Griekse architect Michalis Photiadis, heeft het museum een tentoonstellingsoppervlakte van 14.500 m². Het moderne, glazen gebouw biedt veel natuurlijk licht en een 360° uitzicht op de Akropolis. Onder het museum bevinden zich archeologische resten die zichtbaar zijn door de glazen vloer.
Rijksmuseum – Amsterdam
Het Rijksmuseum in Amsterdam is een van de zestien nationale musea in Nederland en biedt een uitgebreid overzicht van Nederlandse kunst en geschiedenis, met werken van 17e-eeuwse meesters zoals Rembrandt, Vermeer en Hals. Het museum is sinds 1885 gevestigd in het door Pierre Cuypers ontworpen gebouw.
De collectie van het Rijksmuseum vindt zijn oorsprong in de kunstverzameling van de stadhouderlijke familie. Na de vlucht van de laatste stadhouder in 1795, nam de Bataafse Republiek deze collectie in beslag. In 1800 werd op initiatief van Alexander Gogel het Nationale Konst-Gallery opgericht in Den Haag. De collectie verhuisde in 1808 naar Amsterdam op bevel van Lodewijk Napoleon en werd ondergebracht in het Paleis op de Dam. In 1817 verhuisde de collectie naar het Trippenhuis.
In 1885 werd het huidige gebouw aan de Stadhouderskade voltooid. Het herbergt niet alleen de oorspronkelijke collectie, maar ook werken van het voormalige Museum van Levende Nederlandsche Meesters en het Nederlandsch Museum voor Geschiedenis en Kunst.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd een groot deel van de collectie in veiligheid gebracht. In 1995 werd het museum verzelfstandigd en wordt sindsdien beheerd door de stichting Het Rijksmuseum.
Van 2003 tot 2013 onderging het museum een grootschalige renovatie, waarbij veel oorspronkelijke elementen werden hersteld. De kosten bedroegen € 375 miljoen. Na de verbouwing heropende het museum op 13 april 2013 en ontving in het eerste jaar 2,7 miljoen bezoekers.
Het Rijksmuseum beschikt over een uitgebreide collectie schilderijen, beeldhouwwerken, kunstnijverheid en historische voorwerpen. Topstukken zoals De Nachtwacht van Rembrandt zijn te zien in de Eregalerij. Het museum heeft ook afdelingen gewijd aan Aziatische kunst en een Rijksprentenkabinet voor prent- en tekenkunst.
Het Rijksmuseum biedt diverse activiteiten, waaronder workshops, rondleidingen en speciale tentoonstellingen. Met ruim 8000 objecten en unieke locaties zoals de Cuypers bibliotheek en het Aziatisch paviljoen, is er altijd iets te ontdekken.
Het Vaticaanse Musea – Vaticaanstad
De Vaticaanse Musea, gelegen in de Apostolische Paleizen, herbergen de kunstschatten van het Vaticaan, verzameld door pausen door de eeuwen heen. Het eerste museum werd in de late 15e eeuw opgericht onder paus Sixtus IV, die ook de bouw van de Sixtijnse Kapel initieerde. De collectie groeide aanzienlijk onder zijn opvolgers, waaronder paus Julius II, die de Laocoön-groep kocht en Michelangelo inhuurde om het plafond van de Sixtijnse Kapel te schilderen.
De musea zijn verdeeld in verschillende afdelingen die pas in de 18e en 19e eeuw hun huidige vorm kregen. Enkele hoogtepunten zijn de Sixtijnse Kapel, beroemd om Michelangelo’s fresco’s, de Laocoön-groep, de Kaartengalerij en de door Rafael beschilderde Stanza della Segnatura. De musea bevatten werken uit de Renaissance van meesters als Perugino, Giotto, Leonardo da Vinci en Rafael.
Het Pio-Clementino Museum, opgericht in 1771 door paus Clemens XIV, bezit Griekse en Romeinse sculpturen zoals de Apollo van Belvedère en de Apoxyomenos van Lysippus. Het Chiaramontimuseum, opgezet door paus Pius VII, herbergt een collectie klassieke beeldhouwwerken en de Galleria Lapidaria met meer dan 3000 stenen tabletten met inscripties. Het Gregoriano Etrusco Museum en het Egiziano Museum tonen respectievelijk Etruskische en Oudegyptische kunstvoorwerpen.
De Stanze di Raffaello, versierd door Rafaël, en de moderne Sala Matisse, gewijd aan de Franse kunstenaar Henri Matisse, illustreren de diversiteit van de collecties. De musea tonen slechts een fractie van hun enorme collectie van meer dan 70.000 kunstwerken. Om de kunstwerken te behouden, zoals Michelangelo’s fresco’s, is een ultramodern klimaatbeheersingssysteem geïnstalleerd in de Sixtijnse Kapel.
Het Museo del Prado – Madrid
Het Museo del Prado in Madrid, officieel bekend als het Museo Nacional del Prado, is een van de grootste en meest prestigieuze kunstmusea ter wereld. Het museum, gevestigd in een gebouw dat in 1785 werd ontworpen door architect Juan de Villanueva in opdracht van koning Karel III, opende zijn deuren in 1819.
Oorspronkelijk bedoeld als natuurwetenschappelijk museum, werd het uiteindelijk het nationale museum voor schilderijen en beeldhouwwerken, en kreeg het later de naam Museo del Prado. Recentelijk is het museum uitgebreid met een restauratie van het voormalige Jerónimos-klooster, wat 22.000 vierkante meter extra tentoonstellingsruimte opleverde.
De collectie van het Prado is indrukwekkend, met ongeveer 12.000 werken, waaronder schilderijen, beeldhouwwerken, tekeningen en prenten, waarvan slechts een deel permanent wordt tentoongesteld. De collectie schilderijen omvat meer dan 8600 werken, met grote aandacht voor de Spaanse meesters zoals El Greco, Diego Velázquez, Bartolomé Murillo, Francisco Goya en Francisco de Zurbarán. Iconische stukken zoals Velázquez’ “Las Meninas” trekken jaarlijks duizenden bezoekers. Daarnaast bezit het museum een belangrijke verzameling werken van internationale grootheden zoals Rembrandt, Rafael, Caravaggio, Jeroen Bosch en Rubens.
De oorsprong van de collectie ligt bij de Spaanse monarchie van de 16e en 17e eeuw, met name de koningen die verzamelden op basis van hun persoonlijke voorkeuren voor bepaalde kunstenaars.
Naast schilderijen herbergt het Prado ook een uitgebreide collectie beeldhouwwerken, met werken die variëren van de Renaissance tot de 19e eeuw. De verzameling tekeningen en prenten, grotendeels afkomstig uit de koninklijke collectie, biedt een fascinerend inzicht in de artistieke ontwikkelingen van de 15e tot de 19e eeuw. Bovendien omvat de collectie toegepaste kunstvoorwerpen zoals meubels, keramiek en munten, met bijzondere exposities zoals de ‘Dauphine’s Treasure’
De Hermitage – Sint-Petersburg
De Hermitage in Sint-Petersburg, een van de grootste en meest uitgebreide kunst- en cultuurhistorische musea ter wereld, herbergt een indrukwekkende collectie van meer dan drie miljoen objecten. Deze collectie omvat kunst en archeologische vondsten uit de Oudheid, de Middeleeuwen en latere periodes, zowel uit het Westen als het Oosten, met bijzondere nadruk op de Russische cultuur van de 8e tot de 19e eeuw.
Het ontstaan van de Hermitage dateert uit 1764, toen Catharina de Grote een verzameling van meer dan 300 schilderijen ontving van Johann Ernst Gotzkowsky. Deze verzameling werd later aanzienlijk uitgebreid door aankopen uit West-Europa. In 1852 opende tsaar Nicolaas I het museum voor het publiek. Gedurende de Eerste Wereldoorlog werd de collectie tijdelijk naar Moskou verplaatst, maar keerde in 1921 terug naar de Hermitage. Na de Revolutie van 1917 werden alle paleizen en kunstwerken genationaliseerd, en talloze privécollecties werden toegevoegd aan het museum.
In de vroege jaren ’30 werden vele werken, waaronder schilderijen van Rembrandt en Jan van Eyck, verkocht door een communistische organisatie om financiële redenen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de topstukken van de collectie veilig ondergebracht in de Oeral om ze te beschermen tegen de vernietiging van Leningrad. Na de oorlog, in 1945, heropende het museum, hoewel het jaren duurde om de schade te herstellen.
De Hermitage is gevestigd in architectonisch opmerkelijke gebouwen, waaronder het Winterpaleis, de Kleine en Oude Hermitage, en het Hermitagetheater. Naast deze hoofdlocaties heeft de Hermitage ook diverse dependances wereldwijd gehad, waaronder in Londen, Las Vegas en Amsterdam, hoewel de laatste samenwerking in 2022 werd beëindigd.
De collectie van de Hermitage is divers, met afdelingen gewijd aan prehistorische, oud-Griekse, oude-Romeinse kunst, archeologische vondsten uit Oost-Europa en Siberië, en Westerse Europese schilderkunst. De Hermitage bezit een van Europa’s grootste collecties Rembrandt-schilderijen en belangrijke werken van kunstenaars als Da Vinci, Michelangelo, Caravaggio, en Picasso. Naast schilderkunst omvat de collectie ook beeldhouwkunst, oosterse kunst, Russische kunst en cultuur, en porselein uit Sint-Petersburg.
Het Uffizi Gallery – Florence
Het Palazzo degli Uffizi, vaak simpelweg Uffizi genoemd, is een stadspaleis in Florence, Italië. Dit paleis, oorspronkelijk gebouwd als administratief gebouw voor de Florentijnse magistratenfamilie De’ Medici, herbergt nu één van de oudste en belangrijkste kunstmusea ter wereld: de Galleria degli Uffizi. Het paleis, gelegen naast het Palazzo Vecchio aan het Piazza della Signoria, is centraal gelegen in Florence.
Het Palazzo degli Uffizi werd ontworpen door architect Giorgio Vasari. De bouw, uitgevoerd in opdracht van groothertog Francisco de’ Medici, zoon van Cosimo I de’ Medici, vond plaats tussen 1560 en 1581. In 1743 schonk Anna Maria Luisa, de laatste erfgenaam van de Medici-familie, de kunstcollectie aan de stad Florence. De galerij werd vervolgens gereorganiseerd en uitgebreid door de groothertogen van Lorraine, en kwam uiteindelijk in bezit van de Italiaanse staat.
Het gebouw heeft een U-vormige structuur, waarbij de museumzalen zich op de bovenste verdieping bevinden. In 1993 werd een deel van het paleis verwoest door een autobom, waarbij vijf mensen omkwamen en enkele schilderijen werden vernietigd of zwaar beschadigd. In 2006 werd de expositieruimte uitgebreid van 8000 m² naar bijna 13.000 m² om plaats te bieden aan de grote collectie schilderijen die nog in het depot stonden.
De Galleria degli Uffizi bevat een belangrijke collectie schilderkunst, met name van Italiaanse kunstenaars uit de late middeleeuwen, vroege renaissance en barok. De collectie omvat werken van onder andere Duccio, Giotto, Simone Martini, Cimabue, Fra Angelico, Masaccio, Filippo Lippi, Botticelli, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Rafaël, Titiaan, Caravaggio en vele anderen. Ook zijn er belangrijke werken van niet-Italiaanse meesters zoals Velázquez, Dürer, Holbein, Rubens en Rembrandt.
In de centrale gang worden veel Griekse en Romeinse beeldhouwwerken getoond, waaronder de Venus de’ Medici en de Medici-vaas. Het museum bezit ook renaissance-, barok- en neoclassicistische sculpturen, zoals Bernini’s Martelaarschap van de Heilige Laurentius. Daarnaast heeft het museum een collectie Vlaamse wandtapijten uit de zestiende eeuw, bekend als de Valoistapijten, die de feesten van Catharina de’ Medici aan het Franse hof tonen.
Vandaag de dag bestaat de Galleria degli Uffizi uit de eerste en tweede verdieping van het paleis. Het museum is beroemd om zijn indrukwekkende schilderijen en klassieke sculpturen, variërend van de middeleeuwen tot de moderne tijd. Het Uffizi is een van de belangrijkste bezienswaardigheden in Florence, met vooral in de zomer lange rijen voor de ingang.
Het museum is zo ingedeeld dat bezoekers de ontwikkeling van de Florentijnse kunst van gotisch naar renaissancistisch kunnen volgen. De collectie begint op de tweede verdieping met de vroegste kunstwerken en gaat verder in chronologische volgorde, met zalen gewijd aan de vroege en hoge renaissance, evenals aan andere Europese meesters.
Het Guggenheim Museum – Bilbao
Het Guggenheim Museum in Bilbao, officieel bekend als het Guggenheim Bilbao Museoa in het Baskisch en Museo Guggenheim Bilbao in het Spaans, is een van de drie Guggenheim-musea wereldwijd, naast de Peggy Guggenheim Collection in Venetië en het Solomon R. Guggenheim Museum in New York. Deze musea maken deel uit van de Solomon R. Guggenheim Foundation in New York. Het museum in Bilbao heeft een belangrijke rol gespeeld in de groei van het toerisme in de stad, een fenomeen dat bekendstaat als het Bilbao-effect.
Het gebouw van het Guggenheim Museum in Bilbao is op zichzelf al een kunstwerk, ontworpen door de Amerikaanse architect Frank Gehry. Gehry’s deconstructivistische stijl maakt het gebouw uniek, met zijn schubvormige titanium platen die glanzen als vissenschubben in de zon, een knipoog naar Bilbao’s visserstraditie. Het museum, geopend in 1997, heeft een tentoonstellingsoppervlakte van 11.000 vierkante meter en beschermt zijn kunstwerken met zorgvuldig geplaatste glazen wanden die warmte en zonlicht tegenhouden.
Binnen het museum zijn de tentoonstellingsruimtes georganiseerd rond een centraal atrium, dat fungeert als het hart van het gebouw. Dit atrium is licht en uitnodigend, met een bloemvormig dakvenster dat de ruimte verlicht. Vanaf hier hebben bezoekers toegang tot de verschillende galerijen via golvende wandelpaden, glazen liften en traptorentjes. De twintig galerijen van het museum zijn verdeeld over drie etages en bevatten zowel klassieke als grillige, moderne ruimtes, afgewerkt met steen en titanium.
Het Guggenheim Museum in Bilbao toont een breed scala aan moderne en hedendaagse kunst, met werken van bekende kunstenaars als Picasso, Salvador Dalí, Andy Warhol, Richard Serra, en Joseph Beuys. De grootste zaal van het museum is indrukwekkend groot, 30 meter breed en 130 meter lang, en biedt ruimte voor grootschalige kunstwerken.
De buitenkant van het museum is ook rijk aan kunstwerken. Bij de ingang staat “Puppy” van Jeff Koons, een 12 meter hoge West Highland white terriër bedekt met bloemen. Aan de rivierzijde staat “Maman”, een reuzenspin van Louise Bourgeois. Een ander opvallend kunstwerk is “Tall Tree & The Eye” van Anish Kapoor, bestaande uit 73 metalen bollen die reflecties creëren.
Het Guggenheim Museum in Bilbao is niet alleen een belangrijke trekpleister voor kunstliefhebbers, maar ook een monument van moderne architectuur
Musee d’Orsay – Parijs
Het Musée d’Orsay in Parijs is een kunstmuseum dat bekend staat om zijn indrukwekkende verzameling westerse kunst uit de periode van 1848 tot 1914, met een sterke focus op 19e-eeuwse Franse kunst. Dit museum, geopend in 1986, is gehuisvest in het voormalige treinstation Gare d’Orsay, dat is omgebouwd door de Italiaanse architecte Gae Aulenti. Het Musée d’Orsay maakt deel uit van de Réunion des musées nationaux et du Grand Palais des Champs-Élysées en trekt jaarlijks miljoenen bezoekers.
De collectie van het Musée d’Orsay is bijzonder rijk aan impressionistische en post-impressionistische werken, met schilderijen van meesters zoals Édouard Manet, Claude Monet, Pierre-Auguste Renoir, Edgar Degas, Vincent van Gogh, Paul Cézanne en Henri Rousseau. Daarnaast omvat de collectie ook beeldhouwkunst en toegepaste kunst, waaronder fotografie en cinematografie.
Het gebouw zelf, met zijn indrukwekkende volumes en originele stationsklokken, draagt bij aan de unieke sfeer van het museum. Oorspronkelijk gebouwd voor de Wereldtentoonstelling van 1900, rond 1950 werd Gare d’Orsay niet meer gebruikt . In de jaren 80 werd het station gered van de sloop en omgevormd tot een museum, een beslissing genomen door president Mitterrand. De centrale zaal van het museum, die de grote volumes van het oorspronkelijke station behoudt, is een indrukwekkende ruimte die bezoekers verwelkomt.
Een van de topstukken van het museum is “Petite danseuse de 14 ans” van Edgar Degas, een beeld dat bekend staat om zijn hyperrealisme en oorspronkelijk een schandaal veroorzaakte vanwege de levensechte weergave. Een ander beroemd werk in de collectie is “Starry Night Over the Rhone” van Vincent van Gogh, een van zijn meesterwerken.
Het Musée d’Orsay is een van de grootste kunst musea van Europa, met een oppervlakte van 57.400 vierkante meter. Het museum is gunstig gelegen aan de oever van de Seine, tegenover het Louvre, en biedt een uitgebreide en diverse collectie kunstwerken die de evolutie van de kunststromingen in de 19e en vroege 20e eeuw duidelijk in kaart brengt.